Państwa greckie w epoce mykeńskiej od czasu do czasu musiały przeciwstawiać się naporowi nowych ludów i kultur lub poddawać je asymilacji. Według tradycyjnej teorii upadek cywilizacji mykeńskiej nastąpi) wskutek najazdu „barbarzyńców” z północy Dorów, którzy zniszczyli pałace (rozpoczęty się po tym tzw. wieki ciemne). Inna mówi o „ludziach morza”, mających swe siedziby prawdopodobnie gdzieś w południowo-zachodniej Anatolii i ponawiających najazdy na przestrzeni kilku dziesięcioleci. Obecnie archeolodzy postrzegają inwazję Dorów raczej w kategoriach nagłej zmiany utartych szlaków handlowych, aczkolwiek nie ulega wątpliwości, że w XII w. p.n.e. doszło do poważnych wstrząsów i upadku potęgi morskiej kultur pałacowych.
Wspomnieć należy jeszcze o dwóch niezwykle istotnych procesach zachodzących w tym czasie: niemal całkowitym wyparciu dawnych bogiń matek przez bóstwa płci męskiej (rozpoczęło się to już w okresie mykeńskim) oraz pojawieniu się alfabetu, czytelnego nawet dla współczesnych Greków, który zastąpił „pismo linearne A” i „pismo linearne B”, używane przez Minojczyków i Mykeńczyków.
MIASTA-PAŃSTWA: SPARTA I ATENY W IX
W. p.n.e. pojawiają się pierwsze greckie miasta-państwa (polis). Władzę sprawowali w nich początkowo królowie lub arystokracja, ale potem sami obywatele, uczestniczący we wspólnych przedsięwzięciach i dbający o zapewnienie wszystkim pracy i wypoczynku. Rozwój zamorskich kolonii i kontaktów handlowych spowodował wzrost importu i stopniowe pojawienie się nowej klasy producentów.
Życie ludzi związane byto ściśle z miastem–państwem, w którym żyli. Każda polis wyraźnie różniła się od pozostałych i bardzo ceniła sobie całkowitą niezależność. Sporadyczne sojusze i przymierza przeciwko wspólnemu wrogowi zawierano wyłącznie z czystego pragmatyzmu, dla celów doraźnych. Dwoma najpotężniejszymi mia-stami-państwami byty Ateny i Sparta, które rywalizowały ze sobą przez następne pięć wieków.
Spartę założyli Dorowie, którzy osiedlili się licznie w żyznej dolinie rzeki Eurotas. Było to państwo na wskroś zhierarchizowane, militarystyczne, co wynikało również z konieczności obrony odsłoniętego terytorium, bezustannie narażonego na ataki wrogów. Zamiast jednak budować skomplikowane fortyfikacje, Spartanie woleli polegać na własnej sprawności i gotowości bojowej oraz na systemie prawnym stworzonym przez na wpół legendarnego Likurga. Mężczyźni od siódmego do trzydziestego roku życia przechodzili szkolenie wojskowe, słabe niemowlęta od czasu do czasu „znikały” bez śladu, a większość ludności, tzw. heloci, żyta w stanie poddaństwa, pracując na korzyść elit. Biegi i zapasy musiały uprawiać również kobiety, zaś domy mieszkalne bardziej przypominały koszary.
Całkowitym przeciwieństwem Sparty były Ateny serce Attyki, w których żyli i działali: mężowie stanu-reformatorzy Solon i Perykles, dramatopisarze Sofokles i Arystofanes, historyk Tukidydes, orator Demostenes, filozofowie Sokrates i Platon oraz wielu innych. Jednakże i w tej dynamicznej i fascynującej polis istniały kluczowe dla jej gospodarki formy niewolnictwa. Ateny nadrabiały w kulturze i sztuce wszystko to, w czym ustępowały Sparcie na polu militarnym. Nie znaczy to bynajmniej, że Ateńczycy byli gorszymi żołnierzami od Spartan. W V w. p.n.e., w tzw. okresie klasycznym w historii Grecji, to właśnie Ateny odegrały główną rolę w rozgromieniu armii perskiego króla Dariusza I Wielkiego pod Maratonem (490 r. p.n.e.) i Kserksesa I pod Salaminą (480 r. p.n.e.), co później opisał Ajschylos w swych Persach.
W Atenach narodziła się także tradycja demokracji, czyli dosłownie „rządów ludu”, aczkolwiek na tym etapie rozwoju do „ludu” nie zaliczano ani kobiet, ani niewolników. W Atenach istniały trzy organy sprawowania władzy. Areopag złożony byt ze starszyzny miejskiej (byłych archontów). Jego autorytet systematycznie malał, tak że w późniejszym okresie (od pot. V w. p.n.e.) rozpatrywano tu wyłącznie sprawy związane z zabójstwami. Drugim organem władzy była Rada Pięciuset (wybierana co roku w tajnym glosowaniu), która zajmowała się bieżącymi sprawami państwa pomiędzy sesjami Zgromadzenia Ludowego. Z kolei w samym Zgromadzeniu Ludowym mógł uczestniczyć każdy wolny obywatel miasta pici męskiej. Zgromadzenie uchwalało prawa i umożliwiało publiczne dyskutowanie nad ważnymi sprawami politycznymi.
Byt to czas wielkiej swobody twórczej, zwłaszcza w Atenach, konsekwentnie budujących swą potęgę. Każde miasto-państwo miało swój akropol, czyli położone na wzniesieniu centrum religijne.’ W Atenach akropol, ze wspaniałą świątynią zwaną Partenonem, powstał dzięki wybitnemu przywódcy Peryklesowi. W okresie klasycznym powstały też tragedie Sofoklesa oraz systemy filozoficzne Sokratesa i Platona.
Religia grecka była wówczas politeistyczna, z jedenastoma głównymi bogami Olimpu pod władzą Zeusa. W miastach wznoszono świątynie ku czci Ateny, Posejdona lub samego Gromowładnego. Na wsi jednak, jak dowodzą znaleziska archeologiczne, większą rolę odgrywali Apollo, Hera, Dionizos, Artemida i Demeter.
WOJNA PELOPONESKA
Kulminacją walk toczonych między Spartą i Atenami (sprzymierzone w rozmaitych konfiguracjach z innymi greckimi polis) była wojna peloponeska w latach 431-404 p.n.e., znakomicie opisana przez Tukidydesa. Po wojnie, w której ostatecznym zwycięzcą okazała się Sparta, nastąpiły trwale zmiany w sposobie funkcjonowania systemu miast-państw.
W pewnym stopniu powodem tych zmian były zniszczenia wojenne i polityczna apatia, ale przede wszystkim coraz większa złożoność uwarunkowań codziennego życia. Dynamicznie rozwijał się handel, któremu dodało skrzydeł wynalezienie w VI w. p.n.e. monet. Przykładowo Ateny eksportowały wino, oliwę i wyroby rzemieślnicze, uzyskując w zamian zboże znad Morza Czarnego i z Egiptu.
Przeciętny obywatel pochłonięty byt swoimi sprawami i nie mógł poświęcać kwestiom politycznym tyle czasu, ile dawniej. Polityką więc zajęli się „zawodowcy”. Zmieniła się demokracja, zmieniła” się też i filozofia miejsce idealistów i mistyków z VI i V w. p.n.e. zajęli cynicy, stoicy i epikurejczycy (uczniowie odpowiednio Diogenesa, Zenona i Epikura).